İGNE OYASI
Milli kültürümüzün kendine özgü niteliklerini yitirmeden, çağdaş boyutlar kazanması için kadın el sanatlarından olan oyaların, günlük yaşantımızda yerini alması, geçmişten gelen bu mirasın gelecek kuşaklara aktarılması ve zamanla kaybolmaması açısından son derece önemlidir.Geçmişte Türk toplumunda, belli bir eğitimden geçmeden bu denli yüksek nitelikli el sanatı ürünleri yapabilen Türk kadınının yeteneklerinin kaybolmasını önlemek için kadın el sanatlarından olan iğne oyalarının renk, teknik ve biçim yönleriyle ele alınıp uygulanması, bu sanatın devam ettirilmesi açısından önemli ve gereklidir. Oyacılığın örgü sanatı içerisinde önemli bir yeri vardır. Özellikle iğne oyası yapımında kullanılan ipek gibi pahalı, zor elde edilen malzeme ve zaman alan yapımı nedeniylede her zaman değerini korumuştur. Endüstrinin gereği kurulan fabrikalarda ihtiyaç maddelerinin seri ve ucuz bir şekilde üretilmeye başlanması artık pahalıya mal olan, ağır emeği ve özveriyi gerektiren el sanatlarımızın ikinci plana atılmasına neden olmuştur. El sanatları, bütün halk sanatları gibi, bir ulusun kültürel kişiliğinin en canlı ve en anlamlı bölgeleridir. Birçok uygarlığın beşiği olan Anadolu yine bu uygarlıkların kültürlerini her köşesinde hala yaşamaktadır. Türklerin Anadolu’ya yerleşmesinden sonra bu eski uygarlıkların kültürleri yeni bir sentez içinde varlıklarını sürdürmüşlerdir. İşte bu nedenle Anadolu’daki el sanatlarının kökleri çok eskilere gitmekte bu özellik onları daha anlamlı ve araştırmaya değer kılmaktadır. Hızlı üretim teknolojisi ve zevklerin sürekli değişmesine karşın Anadolu el sanatları Türk kadının el yeteneğinde ve çağdaş sanat anlayışına uygun olarak soyut varlığını devam ettirmektedir. Oya sanatçıları eserlerini üretirken, ümidi, sevgiyi, acıyı türlü şekillerde biçimlendirmişlerdir. Ayrıca bu alanda uğraş verirken çeşitli oyunlar, adetler ve gelenekler oluşmuştur.
KULLANILAN MALZEMELER
İğne oyalarında özellikle ipek iplikler kullanılması istenilmektedir. İpliğin pürüzsüz ve bükümlü olması gereklidir. Ancak bu iplikleri bulmak daha zor ve pahalı olduğu için oya yapımında genellikle sentetik ip ve pamuk ipliği kullanılmaktadır.
İğne oyasının başlıca aracı iğnedir. Bunun yanına nakış makası ile oyayı zemine tutturmak için veya motifin ortasını oluşturmada tığda kullanılmaktadır.
Tığ: Bir ucu çengelli diğer ucu düz 15-20 cm uzunluğunda çelik, alüminyum, kaplama, plastik, şimşir ve fil dişinden yapılan örgü aracıdır. Oyaların yapımında kullanılan malzemelerin dışında ayrıca oyaların daha muntazam ve dik durmalarını sağlamak amacıyla çeşitli sertleştirme gereçleri de kullanılır. Oya yapıldığı sıralarda aralardan yürütülen at kuyruğu kılı, saç ve ince tel ile veya oya bittikten sonra yumurta, nişasta kolası, jelatin, kola, şeker kolası ve kitre ile sertlik verilir. İğne: İğnelerin yapılış ve kullanış tarihi ilk insanlarla başlar. İlk iğneler şekilsiz olup tahta, balık kılçığı veya hayvan boynuzlarından yapılmıştır. Zamanla şekillerinde incelme görülmüş, üzerleri kaygan ve çeşitli ihtiyaçlara uygun iğneler yapılmıştır. Günümüzde kullandığımız iğnelerin çoğu çelikten yapılmıştır ve üzerleri cilalıdır. İğne oyasında, kullanılan ipliğin türüne göre çoğunlukla ince, küçük, kaygan ve deliği büyük olan iğneler tercih edilirler. Küçük olması ilmiklerin muntazam atılmasını, ipliğin israf olmamasını sağlar. İnceliği ise deliklerinin küçük ve düzgün olmasını sağlar.
Kullanılan İplikler: En ince ve güzel oya pişmiş ipekten yapılır. Çok sağlamdır. İpeği kozadan elde edip bükmek çok zaman aldığı için bugün kuka, naylon iplik, ibrişim, çamaşır ipeği kullanılmaktadır.
İpek İpliği: Hayvansal kaynaklı liflerden ipek, fiziksel ve kimyasal özelliklerinin çok üstün olmasından dolayı liflerin kraliçesi olarak bilinmektedir. Çok gösterişli ve güzel olmakla beraber çok hassas bir yapıya sahiptir. Oyalarımızın önemli bir gereci olan ipek, yakın zamana kadar birçok bölgemizde oya yapan kadınlar tarafından yetiştirilen kozalardan elde edilmekte ve kullanılmaktaydı.Günümüzde çok az yöremizde geleneksel yapıda ipek elde edilmektedir. Oyanın güzel olması için ipeğin ince ve pürüzsüz olması gerekir. Bu nedenle ipek iplik, halk arsında yapılan çeşitli bükme işlemleri ile düzeltilir veya pürüzsüz ipek almaya dikkat edilir. İpek iplikleri, piyasada çamaşır ipeği, ibrişim, kordon ve filoş olarak bulunmaktadır.
Pamuk İpliği: Pamuk bitkisinden elde edilen pamuk lifi tekstil sanayinde en önemli yeri almaktadır.Bunun nedeni yaş mukavemetinin fazlalığı, yıkanmaya dayanıklı olması, hijyenik özelliği, nem tutma yeteneğinin yüksekliğidir. Kadınlarımız en güzel oya dantellerini pamuk iplikleri ile yapmışlardır. Örücülük sanatında ham pamuk ipliği kullanıldığı gibi, özellikle oyalarımızda ve dantellerimizde merserize edilmiş olanları tercih edilmektedir. Teknolojik gelişmeler nedeniyle, iyi özelliklere sahip parlak, güzel görünümlü veya doğal görünümlü beyaz ve her rengin tonlarında iplikler çile ve yumak olarak piyasada bulunmaktadır.
Sentetik İplik: Sentetik lifler doğada, lif halinde bulunmayan bileşiklerden meydana getirilmişlerdir. Sentetik liflerin temel maddeleri kömür, petrol, su, azot gibi son derece basit maddelerdir. Bu basit maddeler kimyasal olarak değişik şekillerde birleştirilerek lif haline dönüştürülürler. Sentetik lifler tek başına veya belirli oranda pamuk, yün, keten, ipek lifleriyle karıştırılarak çeşitli iplik üretimi yapılmaktadır. Oya yapımında kullanılan sentetik liflerden elde edilen iplikler parlak, güzel görünüşlü ve çok bükümlüdür. Çile, makara veya bobin halinde satılmaktadır.
Boncuk: Süslenmek için kullanılan değerli yada değersiz taşlara denilir. Oyalarda, boncukları küçük olan yuvarlak, kesme, silindir şeklinde parlak veya mat, cam, plastik v.b materyallerden yapılmışlardır. Oya boncukları piyasada dizi halinde satılmaktadır. 15-20 cm arasındaki diziler yan yana getirilerek top denilen gruplarda satılmaktadır. Hemen her rengi ve renk tonları mevcuttur. Bazı türlerinde ebruli renkli olanlarda mevcuttur.
Diğer Gereçler (pul, kumaş, yemeni, koza, kağıt, at kılı, kola, şeker v.b): Bazı oyalarda, ipek elde edilirken atık malzeme olarak elde edilen bozuk kozalar kullanılır.Oyaların sertleştirilmesinde ise at kılı, saç kılı, sentetik iplik, kola, şeker ve benzeri sertlik verici maddeler kullanılır. At kılı, saç kılı oyanın özellikle çiçek kısımlarının kapanmaması ve dik durması için iplikle birlikte kullanılır.
YAPILIŞI
Anadolu’nun hemen her yöresinde yapılan iğne oyaları; kullanılan araç ve gereç, motif, renk kompozisyon ve kullanım alanları bakımından farklılık göstermektedir. Oyalarda kullanılan araçlar, iğne, iplik, makas, tığ, pul, boncuk, kumaş, kağıt, at kılı, saç, ince tel, kola, şeker v.b gibi malzemeler kullanılır. İğne oyası ilmeklerin yan yana gelmesiyle oluşan zürafanın tekrarlanmasından meydana gelir.
Yapılış tekniği bakımından gözemeli ve gözemesiz olarak ikiye ayrılır.
Gözemeli ilmik,daha çok üç boyutlu oyalarda kullanılırken, gözemesiz ilmik kenar oyası denilen ve kumaş (başörtü,mendil,yaka v.b) kenarına yapılan oyalarda tercih edilir. İğne oyası, ipliği iğne üzerine 1 defa yada 2 defa dolayarak yapılır. Türklerin yaptığı iğne oyasında iplik iğne üzerine 2 defa dolanır ve genellikle kenar motifleri, suları yapılır. Oyaya sağdan sola doğru devam edilir. Arap oyalarında iplik iğneye bir defa dolanır. Bu çok basit bir düğümdür. Genellikle ara suları yapılır ve bazı motiflerin düzgün işlenebilmesi için kağıt üzerinde çalışmak icap eder.
İğne oyası imliği yapma (zürafa); Kenar kıvırması yapılan örtünün kenarına işaret parmağına paralel olarak baş parmağınla tut ve işaret parmağınla sıkıştır. Sağ taraftan ipliği kenara pekiştir. İpliği pekiştirdiğin yerden 2mm sola bat (iğne kumaş kenarına 2 mm kadar derinden batsın). Pekiştirdiğin ipliği iğnenin üzerinden sağdan sola doğru al ve baş parmağın ile tut. İğnenin ucundaki ipliği sağ eline al ve sol taraftan sağa doğru iğnenin altından geçir (iplik iğneye iki defa sarılır). Sol elin işaret parmağı ile iğnenin üstündeki ipliği kumaşa doğru bastır. İğnenin ucunu sağ elinle tut ve ipliği sağ tarafa doğru çekerek oya düğümünü yap. Aynı işlemi tekrarlayarak devam et. Zürafa iğne oyasının esasını teşkil eder. Zürafalar tekrarlanarak iğne oyasından su ve motifler yapılır. İplik iki defa sarılarak çalışılırsa oya daha dik ve net durur.
İğne oyası; – Şerit üzerine- Zincir üzerine- Kumaş kenarına – Başlı başına bir örtü olarak yapılır (genellikle yuvarlak). Zincir üzerine, tabii çiçekleri renkleri ile kopya edilerek yapılmış son derece güzel oyalar müzelerimizde hayranlık toplamaktadır. Oya yapımında genellikle ipek iplikler kullanılır. Desene göre sertlik verilmek istenirse at kılı, saç ve ince tel, işleme esnasında oya arasından yürütülür. Oya bittikten sonra kitre, jelatin, yumurta akı veya şeker ile sertleştirilip şekil verilir.
İğne oyası yapılırken şunlara dikkat edilir;
1-İpliğin pürüzsüz ve bükümlü olması
2-İlmik büyülüklerinin aynı olması
3-İlmik düğümlerinin sıkı olması
4- İlmiklerin net olması
5-Oyanın kirlenmemesi için kolanın temiz olması
6-İğne oyasının sağa ve sola gidip dönerek yapılması
7-Yapıldığı tarafın oyanın tersi olması
8-Naylon iplikle yapılan oyaların sıcak ütü ile ütülenmemesi Çok eski bir geçmişi olan oyalar, hemen her bölgemizde yapılmakta ve bölgelere göre özellik taşımaktadır. İğne oyaları benzedikleri şekillere göre adlandırılır. Aynı örneğe ayrı bölgelerde değişik adlar verildiği de görülür. Bazı şehir ve kasabalarımızda iğne oyasını iyi yapan ustalar tarafından mahalli sanat haline getirilmiştir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder